Klauzula o najpovlašćenijoj naciji
Prijateljstvo između država ne podrazumeva samo lepe reči već i dela. Jedna od činjenica koja je materijalizovala rumunsko-američko prijateljstvo u drugoj polovini 20. veka bila je klauzula o najpovlašćenijoj naciji, zasnovana na principu dve komponente.
Marija Nenadić-Zurka и Steliu Lambru, 05.05.2025, 15:55
Prijateljstvo između država ne podrazumeva samo lepe reči već i dela. Jedna od činjenica koja je materijalizovala rumunsko-američko prijateljstvo u drugoj polovini 20. veka bila je klauzula o najpovlašćenijoj naciji, zasnovana na principu dve komponente. Prva komponenta je jednak tretman u trgovinskim odnosima koji jedna zemlja pruža drugoj. Druga komponenta je povoljan tretman u trgovinskim odnosima koji jedna zemlja daje drugoj zemlji u poređenju sa ostalim zemljama sa kojima ima trgovinske odnose.
Odnosi između Rumunije i Sjedinjenih Američkih Država u 20. veku bili su generalno pozitivni, osim 1941. i 1944. godine kada su dve zemlje bile u ratu. Nakon završetka sukoba, Rumunija i Sjedinjene Američke Države su se našle u suprotstavljenim logorima: Rumunija je postala zarobljenik socijalističkog logora kojim je komandovao Sovjetski Savez, dok su Sjedinjene Američke Države bile lider slobodnog sveta. Obnova rumunsko-američkih odnosa počela je stidljivo 1946. godine, a istinski su se otoplili posle 1953. godine, godine Staljinove smrti.
Istoričar Konstantin Moraru iz Nacionalnog arhiva Rumunije istraživao je temu i pokazao na čemu se sastoje temelji obnove bilateralnih odnosa.
„S obzirom na to da u Sovjetskom Savezu, već dve godine, traje borba za vlast na vrhu Komunističke partije Sovjetskog Saveza, Rumunija pokušava da iskoristi ovaj sukob i započne niz koraka za uspostavljanje ekonomskih odnosa. Uglavnom, ovaj korak dolazi kao rezultat činjenice da je Ajzenhauerova administracija pokušala da malo promeni viziju odnosa Istoka i Zapada, posebno sa stanovišta ekonomskih odnosa. Amerikanci su 11. juna 1948. rekli da ne mogu da započnu ekonomske odnose bez rešavanja pitanja američkih nacionalizovanih potraživanja. A onda je, u periodu posle 1954. do 1960. godine, usledilo nekoliko rundi pregovora. Iznosi koji su traženi kao nadoknada sa američke strane iznosili su negde oko 60 miliona dolara, a deo rumunske robe koji je bio blokiran u Sjedinjenim Američkim Državama bio je negde oko 20 miliona dolara.“
Između 1955. i 1960. godine, sve su odlučniji bili pokušaji ekonomskog zbližavanja; 1960. godine u Vašingtonu je čak zaključen finansijski sporazum o regulisanju međusobnih dugova. Rumunija je platila 22 miliona dolara i plaćaće ratu od 2,5 miliona tokom naredne četiri godine. Takođe 1960. godine zaključen je kulturni sporazum. Ali izgradnja Berlinskog zida 1961. godine, kubanska raketna kriza 1962. godine i političko pozicioniranje Rumunije uz Sovjetski Savez doveli su do stagnacije bilateralnih odnosa. Godine 1964, nakon proglašenja nezavisnosti Rumunske radničke partije i distanciranja Rumunije od Sovjetskog Saveza, rumunsko-američki odnosi su postali življi. Tada se pojavila ideja o klauzuli o najpovlašćenijoj naciji, ali ju je odbacio američki Kongres, koji je 1949. godine glasao za zakon kojim je Sjedinjenim Američkim Državama onemogućeno da imaju trgovinske odnose sa socijalističkom Evropom. Takođe 1964. godine, rumunska legacija u Vašingtonu je uzdignuta na rang ambasade.
Dolazak Nikolaja Čaušeskua na vlast u Rumuniji 1965. godine nije doneo veće promene. Ali rumunski tehnokrati su ubedili novog lidera u važnost dobijanja te klauzule. Rumunija se približava Sjedinjenim Američkim Državama kroz svoj stav o Šestodnevnom ratu na Bliskom istoku 1967. i Jomkipurskom ratu 1973. godine, kada se ne slaže sa sovjetskim stavom. Godine 1969, predsednik Sjedinjenih Američkih Država Ričard Nikson posetio je Rumuniju, a početkom 1970-ih, Rumunija je bila prva socijalistička zemlja koja je primljena u međunarodna finansijska tela kao što su MMF, IBRD i GATT. Dana 2. aprila 1975. godine u Vašingtonu je potpisan sporazum kojim su Rumuni i Amerikanci jedni drugima ponudili klauzulu o najpovlašćenijoj naciji, nakon čega je usledila poseta američkog predsednika Džeralda Forda Bukureštu. Godina 1975. se smatra vrhuncem rumunsko-američkih bilateralnih odnosa.
Konstantin Moraru kaže da je celokupno ponašanje Rumunije dovelo do usvajanja klauzule, ali zasluga je pripadala i lobiju.
„Američka jevrejska zajednica je takođe doprinela dobijanju klauzule. Pitanje jevrejske emigracije bilo je važno pitanje za američku jevrejsku zajednicu, koja je želela da članovi ove zajednice dobiju olakšice za emigraciju ili u Izrael ili u Sjedinjene Američke Države. Bilo im je potrebno da rumunske vlasti urade ovaj proces mnogo lakšim. Ova činjenica je doprinela dobijanju klauzule, podrška, lobiranje koje je jevrejska zajednica pružila u Kongresu dovelo je do dobijanja klauzule.“
Ali ekonomska kriza početkom 1980-ih dovela je do tenzija u rumunsko-američkim odnosima. Rumunski dug od 11 milijardi dolara, brutalno kršenje ljudskih prava u Rumuniji i prigovori Amerikanaca sudaraju se sa tvrdoglavošću Nikolaja Čaušeskua. Konstantin Moraru:
„Rumunija se nalazila u ekonomskim teškoćama u pogledu sirovina. Rumunija je imala industriju razvijenu u nekoliko grana koje su zahtevale mnogo sirovina koje država nije mogla da zadovolji na domaćem terenu. Da bi mogla da kupuje iz inostranstva, bio joj je potreban novac. Sada, kada je dug dostigao taj nivo, američke vlasti su rekle da ne mogu da pomognu Rumuniji dok ne osmisli plan otplate ovog duga. U vezi sa pitanjem ljudskih prava koje Bukurešt nije poštovao, rumunsko-američki bilateralni odnosi doživeli su zahlađenje koje je kulminiralo 1988. godine odustajanjem od Rumunije od klauzule o najpovlašćenijoj naciji. Tako su do 1989. godine odnosi između dve zemlje bili na veoma niskom nivou.“
Godine 1996, nakon postignutog napretka, Kongres Sjedinjenih Američkih Država vratio je Rumuniji status najpovlašćenije nacije, izgubljen osam godina ranije.
