Doilu polimu mondial s’bitisea tru 1945 și justiția ahurhea să-și intră tru atribuții după ani mulţă tru cari s’avea faptă tuti turliili di infracțiuni. Polimuul duţi la digradarea la tut aţea ţi easti omenesc și victimele au ananghi totna di justiție, acă ea easti faptă ma amanatu. Nai ma lăhtăroasă crimă faptă eara genocidul și dreptul internațional u băga tru jurisprudența la tută umanitatea, pasibilă di nai ma greali pidepse.
Ama justiția, atumţea când easti faptă nu di un regim dimocratic că di unu totalitar, ași cum fu regimul comunist, lipseaşti separată di abuzul idiologic a atilui regim. Fu cazlu a tribunalelor a popului ditu Bulgaria, Cehoslovacia, Polonia, România și Ungaria, țări aputrusiti di armatele sovietice. Instanțe speciale fură nhiinţati și tru Europa iu sovietiţllii nu avea pitrumtă, ași cum fură ateali ditu Franța, Belgia, Olanda, Grecia. Tru România, eale alănciră tu ligatură cu nomlu nr. 312/1945 tră urmărirea şi sancţionarea aţiloru stipsiţ di fănicolu a văsiliillei ică ti crime di polimu. Instanțe di giudicată populist număsiti aşi, eale realizară, cadealihea, acte di justiție pritu aţea că mulță criminali di polimu fură aduși dinintea a tribunalelor a popului și condamnaț. Eara pi lucru dauă ahtări instanțe, aţea di București și aţea di Cluj tră crimele fapti di regimul hortyistu tru Transilvania di Nord. Per total, fură cercetate aproximativ 2700 di persoane stipsiti di crime di polimu, ditu cari fură condamnate 668 di persoane. Tribunalu di București condamnă 187 di persoane, artimaia di 481 di sentințe hiinda pronunțate di Tribunalul a popului di Cluj.
Nai ma cunuscut proţes giudicat di Tribunalu a Popului di București fu atelu tru cari, tu 17 di mai 1946, pareia di inculpați adrată ditu Ion Antonescu, fostu conducător a statului român anamisa di 1940 și 1944, Mihai Antonescu, Piky Vasiliu și Gheorghe Alexianu fu condamnată la moarte tră crime di polimu și executaț. Alță 19 inculpaț fură condamnați, ditu cari 6 condamnări la moarte tru contumacie, și alti 3 condamnări la moarti fură alăxiti tu hăpsani pi tută bana. Regimul Antonescu eara stipsitu di diportarea și moartea aţiloru aproximativ 280.000 di uvrei și atelli aproximativ 25.000 di romi tru lagăre ditu Transnistria. Tribunalu a popului ditu Cluj pidipsi 370 unguri, 83 germani, 26 români și 2 evrei și pronunță 100 di condamnări la moarte, 163 di condamnări cu hăpsani pi bana și alte sentințe cu vadiadz mări. Aţelli criminali di polimu cari bănară până tru 1964 s’hărsiră di amnistia dată di regim.
Ghini ma practicile tribunalelor popului fură copiate di furñii idiologice. Regimul comunist ş-avea loată borgea s’nkisească cu acte di justiție și s’ufilisea di circumstanțele a polimuului ta s’lărdzească stepsurli și tra aţelli cari lli-eara adversari. Actele di justiție tradițională ahurhea s’hibă contaminate di turliili di justiție sovietică. Easti aţea ţi spunea prftulu Constantin Hodoroagă tru 1999 Centrului di Istorie Orală ditu Radiodifuziunea Română atumţea cându pirmitusea cum lli’andrupaşti alumtătorlli anticomuniști ditu zona Argeș. Hodoroagă observa cum pareili a partidului comunist ufilisea formele di justiție di clasă tră s’alumtă contra a veacllilljei aradă.
“Pe Valea Topologului ahurhi aestă organizare a comuniştilor, di alumtă contra oamenilor simpli, a moşierilor, chiaburilor. Și eara unu pi Valea Topologului aoa, un avocat Petrescu, cari triţea ditu comună tru comună tru comună şi avea ună turlie di tribunal a popului. Îlli loa oamiñilli, ălli cllima pi aeşţa la Şuici iu avumu un centru di moşieri, pe colonelul Canarie, număsita familie Minculescu, cu profesorul Minculescu. Pi tuţ ăeştia ahurhiră s’lli giudică. Feaţiră ună turlie di tribunal al popului.”
Tru lumea culturală, ună turlie di andridzeari a antipatiilor personale avea alancită cu ocazia ocupației sovietice. Scriitorul Pan Vizirescu tru 1997 spunea cum avea vidzută alaxerli babageani ditu mediile culturale. Cu agiutorul a intuițiillei işişi ascăpă di un simulacru di proces cari vrea lu aduca dinintea a unei instanțe di di tulia a tribunal a popului. “Vidiam cum s’dizvărtescu lucrurile, vidiam ţi s’faţi, Victor Eftimiu avea loată Societatea a Scriitorilor Români sum conducerea lui. Eftimiu ţă căfta un articol și pirmitusea că avea şidzută la masă cu niscanţă ofiţeri sovietici, cari eara muşutiţ, și avea şidzută cu elli şi avură ună lungă muabeti, s’avea tiñisită unu alantu. Și diapoa calisira scriitorlli, ntra cari earamu ş’mini, s’nă justificăm purtaticlu ţi lu avumu tu kirolu a polimlui. Dukiiu că eara ună princă, nu neşu. Cei cari s-dusiră s-fripsiră, că ună ş-ună ălli diadiră tu mana a Tribunalului popului.”
Tribunalelea popului ditu România fură instanțe cari giudicara lucri incompatibile cu namuzea umană. Crimele tru masă ditu kirolu a doilui polimu mondial contra populațiillei ţivile și a născăntoru mări grupuri etniţi feaţiră că eale s’hibă investite cu puteri mpline tră giudiecarea a aţiloru cari feaţiră genocid.
Autoru: Steliu Lambru
Armânipsearea: Taşcu Lala