Pirmithi – S-cutrimburarâ munțâl’i – patra parti
S-cutrimburarâ munțâl’i - patra parti di Cola Fudulea pirmith spusu di Cristian Stere: Luni tahina, cându mullerli și featili ișirâ la-arâu ta s-la strañili, s-fârnâsi aclo Costa furlu, cu barba pânâ di curauâ ș-armâtulat, di s-lâhtârsirâ tuti...
Tașcu Lala, 20.09.2025, 14:50
Pirmithi – S-cutrimburarâ munțâl’i – patra parti
S-cutrimburarâ munțâl’i – patra parti
di Cola Fudulea
pirmith spusu di Cristian Stere
– Dame! Scoalâ-ti, gione! gri picurarlu.
– Grii țiva tu somnu? lu-antribă pi auș, nica aspâreat.
– Țiva… dip țiva…
– Ș-dapoea, ti ți mi asculaș ahât agoñia! Nu ved s-apiri nica…
– Ta s-dorñi… Ta s-pots s-dorñi arihati…
– Va s-dormu io cât durñiși ș-tini tu noaptea cându s-aspindzură feata ațea dit pirmitlu ți-ñi lu-aspuseși…
Picurarlu nu gri. Ocllilli âlli si umplurâ di lăcriñi, s-asculă ș-nchisi iuruși câtâ pâduri, poati câtâ vuloaga ațea iu, multu nghios tu añi, tu unâ dzuâ di vearâ, ndrupât di un fag gros, ascoasi el flueara dit bârnu ș-cându cânticlu a lui plândzea di ț-arupea hicatlu, unâ featâ ca steaua vini ta sâ-lli dzâcâ că ari ș-preaclli ti cari bana easti maș unâ mutritâ di jar ș-unâ șcurtâ bâșari.
Catâ pi la sihatea dzați, ia-l fendâ-su că yini. Cându vidzu că tu câlivi Dami easti tu protlu somnu, ahurhi s-lu ncaci:
– Mutrea-l, nicuchirlu, tu pidimâ mari, di ahât lucru ș-angâtan va-lli si ncârfâseascâ pâltârli! Va ti adari nicuchir canâoarâ! Tut bânedz cu nâetea că va ti adari om, ma di cât creșțâ tut ma multu ti cheri, cari știi pri iu ț-alagâ mintea! Canda ti astindzâ peanarga-anarga, ca unâ țearâ… Io nu știu ți easti cu tini! Ți zori ai? Disi nu-ai picurari ca lumea, nu-ai ți s-mâț i ti aspâre zulapea?
– Ți-i pi-acasâ, tate? s-aguñisi Dami sâ-ll talli zborlu.
– Aaaa, ma aestâ eara: țâ easti dor di-acasâ… ghini; mă-ta, surărli și frațlli, tuț suntu ghini.
– Prit hoarâ? Vârâ nauâ, vârâ veaclli?
– Prit hoarâ? Hoara s-trundui dip sâptâmâna aestâ…
Dami duchi că un nior âlli tricu pi dinintea-a ocllilor…
– Ma ți-i cu tini, ți ti astâllași ași tu prosup? Dașlu al tati, tini, naca nu hii ghini ș-io pârñii cu ncâcerli? s-aspâre fendâ-su.
Di pi dzeanâ, picurarlu âl vidzu, alâsă oili tu ngâtanlu a ficiorlor a lui, ș-vini avrapa la stani, dip tu oara cându nicuchirlu ahurhi s-deapinâ ațeali nauâ ți avea trunduitâ hoara.
Luni tahina, cându mullerli și featili ișirâ la-arâu ta s-la strañili, s-fârnâsi aclo Costa furlu, cu barba pânâ di curauâ ș-armâtulat, di s-lâhtârsirâ tuti…
– Nu v-aspâreaț, lâ dzâsi el, că io nu-am lucru dicât cu Lencea. Ți-am avdzâtâ, Lence, că a tăi vor s-ti isuseascâ?
Mullerli ș-featili ahurhirâ s-treamburâ di fricâ. Ș-cum tuti tâțea, furlu, cari nu ș-loa ocllilli di pi Lencea, adâvgă:
– Ahât lucru am ș-io ndreptul s-aflu.
– Nu-ai canâ ndreptu! ansâri cumnata-ali Lenci. S-țâ easâ din cap lucrul aestu!
– Tini știi câtâ câbati ai, că vrei s-u dai Lencea pi un cusurin di-a tău, ma nu am io chefi ș-niți chiro s-adrăm doilli niheamâ muabeti, ta s-nu u-agârșești canâoarâ… Lence, io cu tini azburăscu! mută furlu boațea, yiñi cu io ma nu yiñi?
– Câtâ iu, cicârdâsite! aurlă cumnata ali Lenci câtâ fur. Iu țâ suntu nuñlli ș-cuscrilli ș-tu ți guneauâ va u tradz ânveasta nauâ?
– Câtâ iu nâ ved ocllilli, lli-apândâsi el, ș-cu mâna astrindzea palasca dit bârnu.
Lencea, cu caplu aplicat ș-cu imnatlu ici sigur, anchisi câtâ el…
– Iu nedz, lea, cu aspindzuratlu aestu?! Alas-u! Alas-u, aspindzurate! gri ș-unâ tetâ di-ali featâ.
Furlu, cari u avea loatâ pi tinirâ di manâ ș-avea nchisitâ câtâ mardzina di pâduri, dânâsi, s-șuțâ câtâ mulleri ș-li fuvirsi:
– Nu vâ bâgaț! Mutriț-vâ lucrul! Nu u fur ți mi nsor nsor cu ea, ași cum nâ aveam zborlu.
Ma tetâ-sa a tinirâllei arâchi mailu tru mânâ și s-sâlighi câtâ el.
– Alas-u, aluhipsite! Ma ș-tini, cicârdâsită, iu nedz, feata-ali teti! Ca mâni-pâimâni va ti aflăm aspindzuratâ di vârâ pom, cu tut zurlul aestu!
Lencea, acâțatâ di tetâ-sa cu dauâli brațâ, cându avdzâ și zboarali dit soni, s-adră arați ca gllețlu ș-câdzu mpadi ca sturlu. Ș-cându furlu u trâdzea di-azvarna câtâ pâduri ș-ma multi mulleri câtâ nâpoi, cumnata a tinirâllei s-șuțâ câtâ tuti alanti cari avea limnusitâ, cu cicioarli tu apâ ș-cu mallurli tu mâñi:
– Ți șideț voi, corbili! Arâchiț mallurli tu mâñi ș-daț-lli a ehturlui ân cap, s-lu chisăm ca pi vârâ nipârticâ!
Furlu achicâsi că ni tora ș-niți altâoarâ nu va s-poatâ si s-ansoarâ cu Lencea-a lui… Ascoasi aruvelea și, dininti la ahâț oclli lâhtârsiț, u vâtâmă…
Picurarlu ș-Dami, lâhtârsiț ș-elli di ți avdzârâ, aplicarâ caplu ca dinintea a groapâllei tu cari truplu fârâ banâ a tinirâllei vâtâmatâ ti vreari, di vrutlu-lli ancâceat cu tutâ lumea, eara dipus ti dipriunâ… Dupâ niheamâ tâțeari, fendâ-su al Dami ahurhi altâ nauâ:
– Niți nu-avum chiro s-nâ vindicăm suflitlu, că… ia iu ahurhirâ s-urdinâ pruxiniț ti Haida…
– Ți pruxiniț? di iu? ansâri Dami ca arsu…
– Pitricuț di Celniclu… Sâmbătâ searâ va u isuseascâ…
Mârata mă-ta, di trei dzâli nu s-dânâseaști dit plângu…. Cât u avum noi tu mirachi aestâ featâ… ma… tora, ți s-dzâțem… Că ș-noi u-avem câbatea… Tut dzâțeam că nica hiț ñiț ș-pânâ s-lom apofasea s-u câftăm, na că nu u lo altu ninti… Mea ș-nu vârâ di-aradâ, ți Celniclu! Acațâ-ti cu el ma s-poț… Nâ yini s-nâ dăm di padi di-ahâtâ inati… Nu fu s-hibâ a noastrâ! Ma nu-i țiva, munțâlli herbu di feati mușati…
Dami s-adră albu ca-azvestea, truplu ahurhi sâ-lli treamburâ ca vearga… Aușlu picurar s-sâlighi catâ el, âl lo mbrațâ și lu-adusi sum aumbrata di ningâ câliyi, iu lu-asprucuchi pi fațâ cu apâ arați…
Sâmbâtâ tahina, nidurñit di dauâ dzâli ș-dauâ nopțâ, Dami, lu-antribâ pi-aușlu picurar:
– Ma s-dau nâ fugâ pânâ acasâ, ari țiva? Țâ aduc vârâ ambodyiu?
– Cu lucrul âñi treați bana ma lișor… ași că nu ti minduea la mini. Știi… vream s-țâ dzâc di Gioi, di cându vini fendâ-tu… S-nedz acasâ, nipoate, că tihea va s-u aviñi niheamâ ș-niscântiori țâ caftâ s-ti tuchești ti ea. Dipriunâ, anda mi minduescu la dzuua cându aflai taxiratea ațea, âñi yini s-crep di inati… Că io avui tihea mbrațâ, ma nu feci dip țiva ca s-u țân la sin… Munțâlli suntu mări, fârâ mardzini, nu-avea ș-ti noi un loc sum soari? Tora, cu mintea di tora, dzâc că avea, ma ațel loc lipsea s-lu câftăm. Vrearea-a noastrâ fu mutâ, noi azburam maș cu ocllilli ș-cu inima, nu-agiumsim ș-la zbor. Aoa fu alatusea! Nu-ari lucru pi lumea aestâ fârâ culae. Cându omlu va, tuti s-andreg. Ti minduești, ti minduești, ma maș ahât nu-agiundzi. Ți stai cu mâñili mbârțâtati ș-ti plândzâ că ti alâsă tihea?! Adarâ țiva! Ma, tora, agoñia, pânâ nica nu easti amânat! Ș-țâni ghini minti ți va țâ dzâc:
Dzuua di mâni lipseaști s-u câftăm tu ațea di adzâ, că altâ turlie nu-ari ș-mâni!
Nica nibitisit ghini zborlu a aușlui, Dami nchisi alâgândalui pi cârarea ți duțea câtâ hoarâ ș-câtâ tu sihatea dzați, cându agiumsi acasâ, s-ascumsi tu llanura di ningâ gardul ți dispârța uborlu a lor di ațel a pârințâlor ali Haidi. Aștipta… Aștipta s-da ocllilli cu ea.
Tu idyea tahinimâ, Haida, tut afla vârâ furñie ta s-easâ pi nafoarâ ș-dipriunâ ș-arca ocllilli câtâ llanura ațea iu, di añi di dzâli, elli doilli alâxea câti vârâ zbor, di-alargu, pisti gardu. Cându-l vidzu aclo, cu tuti că lu-aștipta, unâ astâlliturâ âlli tricu pit inimâ.
– Dupâ casâ, tu mardzinâ di gârdinâ, gri Dami, ligai doi calli: un ti tini ș-un ti mini. Ti-așteptu aclo.
Feata, fârâ s-lu-antreabâ câtâ iu nchisescu, ansâri gardul ș-prit hândachea adratâ di multu chiro di apa adusâ di ploae, doilli tiniri, cari di ahâtâ vreari agiumsirâ s-mindueascâ cu inima ș-nu cu mâdua, s-aflarâ dinâcali tu mardzina di grâdinâ. Ansârirâ pri calli ș-di-aclo tu munti…
Dupâ niheamâ oarâ, un tinir aspusi că-lli vidzu cum s-chirurâ tu pâduri, hoara s-anșirpită ș-dupâ altâ vârâ sihati, pruxinitlu ți urdină, tutâ sâptâmâna, di la pârințâlli ali Haidi la celnic ș-allumtrea, ncalar pi cal, alâga câtâ alantâ hoarâ ta s-da hâbarea că isozmata nu s-fați: feata fudzi dupâ altu, un oarfân ca ea…
Celniclu, cându avdzâ hâbarea, prota s-asplinsi ș-ahurhi s-ancaci singur, că avea driptati nicuchira a lui, urutâ easti ea, ma ș-multu mintimenâ, dzâsi el, cându dzâțea că nu lâ undzea a aților oamiñi s-ancuscreadzâ cu elli ș-că nu digeaba s-dzâți că, di multi ori, lipseaști ca bârbatlu sâ ș-ascultâ mullarea… Dapoea ahurhi s-arâdâ cu hohuti:
– Ha, ha, ha! nu s-dânasea el di pi-arâdeari. Chiruși marea pișchesi, pruxinite! Ma, ca s-hibâ limbit că nu-am ici inati pi can, ș-că tuti ațeali zboarâ ți li-am pitricutâ la oarfâñlli ațelli li bag dinâpoi, dip aclo ningâ gepea a pantaloñilor, ș-ma multu di harauâ că ma mari eara arșinea cara s-fâțea pruxinilla, dicât tora, că s-asparsi, țâni di la io dubla aestâ, că searâ di searâ urdinași la noi di ț-arupseși pâpuțâli…
Dzâli ntredz avu hoara ți s-azburascâ… Tuti ca tuti, ma lumea nu s-agârșa cum s-alâxi dinâcali tu tabieti fendâ-su ali Haidi, di cându ahurhi s-lâ urdinâ ân casâ pruxinitlu pitricut di Celniclu. El, om cu muabeti aștirnutâ ș-cu mintea dipriunâ câtâ lucru, agiumsi s-easâ cati dzuâ la cafine, nica di la sihatea dzați, cu perlu alimtu ș-cu narea ndzeanâ, ahurhi sâ-lli mutreascâ pi tuț di nsus, di pi dzeana iu alli si pârea că s-alină și s-ancucută dip pi cipit… Cum va s-andâmusea cu vârâ, cum va lu ntriba: “Avdzâși că mi-ancuscredz cu Celniclu?”
Niscânțâ nu ștea i s-fâțea că nu ștea… “Cuuuum? nu-avdzâși? Ore, frâtic, ma tini iu bânedz?! Tuti hoarli aflarâ!” Nica di tora s-videa tu guneauâ cu Celniclu ș-cum aestu cuscru avdzât, cu boațea a lui ca giritlu, va s-ahurheascâ cânticlu:
Nâ lilici-aroși,
Aroși ca mirgeanâ,
Tu gârdinâ xeanâ.
Cum s-facu-s-u-arup,
Acasâ s-u-aduc.
Dit cartea “Aeșțâ armâñi – Oamiñi dit Pirmiti” Tom I, Pirmituseri dit Balcañi, 1998, Editura Cartea Aromână.
