Alăxerli urbanistiţi a Călărașlui
Istoria locală easti idyealui atractivă ca iţi altă di itia că u llia pi napandica bana-a oamiñiloru ditu ună tadi zonă, emu ditu videala-a mentalului colectivu gheneralu, emu a specificlui aţilui locu. La 120 kilometri tu notu-data di București easti căsăbălu Călărași, reședința a giudeţlui cu idyea numă, tru cari băneadză apropea 65.000 di oamiñi. Călărași easti pe mealu di nastânga a brațlui Borcea cari s’amparti di Dunaru ndreptulu a căsăbălui vărgaru Silistra. Oamiñi cu anami cari s-amintară aoa fură yeaturlu și istoriclu Pompei Samarian, scritorlu Ștefan Bănulescu, istoriclu Nicolae Bănescu, actorlu Ștefan Bănică, politicianlu Mircea Ciumara, criticlu di artă Mircea Deac.
Steliu Lambru, 21.02.2022, 21:40
Loclu avu ună simasie tu tricutlu kiro, ninti di secolu 19-ţi. Tru kirolu a prinţiplui Mircea atelu Auşlu, tu bitisita-a secolui 14-ţi și ahurhita-a secolui 15-ţi, Călărașlu easti adusu aminti ca loc di pupasu a poștăllei cari triţea Dunrlu cătă ţitatea Durostorum, Silistra di adză. Documentili medievale zburăscu ti dauă numi pi cari căsăbălu di adză vahi li avu. Unu easti Lichirești, cari tru kirolu a dumniillei al Mihali Livendulu ditu bitisita a secolui 16-ţi lli-aspunea aţelli cari băna nhoară. Doilu, aestu di tora, ari ună pitriţeari militară la căvălarlli cari vigllea yimbrukea pisti Dunaru și cari lucra ti corespondența cu capitala. Tru 1734 hoara creaşti ca importanță și easti spusă tu documenti ca pănăyiru, bănătorlli lucra tu agricultură și emburlăki.
Anamisa di 1812 și 1828, Călărașlu cănoaști fănicadzllia a polimiloru aruso-nturţeşti și dauă epidemii vărtoasi di ciumă și huleră. Tru 1833, Călărașlu agiundzi capitala giudeţlui Ialomița a deapoa aestă alăxeari di statut lli-aduţi creaştiri icunomică. Tru 1852, tru kirolu al Barbu Știrbey, căsăbălu xanancupără ciuflikea iu eara aştirnută di agiundzi căsăbă eleferisitu. Di numa al Știrbey easti ligată planimetria-a căsăbălundridzearea di călliuri ndreapti, paraleli, păzări și un bulevardu. Idyea cumu tuţ căsăbadzlli românești, Călărașlu va s’cănoasc4 ună dizvultari accelearată după thimilliusearia-a statlui român tru 1859, după amintarea independințăllei di stat a Româniillei tru 1877 și după protlu polimu mondial.
Tru istoria alăxerlilor succesive a căsăbălui, secolu 20 ari și el contribuția a lui. Nai ma importantă alăxeari easti aţea faptă di demolărli fapti tu añilli 80 anda s’kiru tută misuhorea veaclle, ma pţănu ună casă, veacllea dimarhie, cari adză apănghiseaşti Muzeulu Municipalu Călărași. Ti aspărdzearea a veclliului Călărași feaţimu muabeti cu muzeugraflu Florin Rădulescu. “Fu un fenomen complexu, el ahurhi tu kirolu a pactului Ribbentrop-Molotov. Atumţea ahurhi nai ma limbidu urghia contra-a uvreiloru. Emu, misuhorea-a Călărașlui tu aţelu kiro u avea tu mănă mulță uvrei. Eara dukeñi cu casi, mpadi eara dukeñilli la patomatlu di ndzeană eara casili. Născănti eara dati cu niki, alti eara a nicukirloru. Aşi ahurhi prota dalgă di emigrari, di fudziră uvreilli. Tru “Cartea lae” a fănicadzloru ţi s’feaţiră cu uvreilli, alăncită tru 1946, s’pirmituseaşti ti contractili zñiipsitoari ţi li adra aţelli cari eara la puteari, neise cu uvreilli și agiundzea nicukiri, proţentul ma mari ditu nicukirată nihiinda a uvreilor. Ma fudziră uvreilli, coproprietarlli agiumsiră nicukiri cu tuti di anvărliga.”
După 1945 catandisea s’alăxeaşti di itia că politica şi s’alăxeaşti . Florin Rădulescu. “Vini alăxearea di regimu, viniră comuniștilli. Casili fură naționalizati, ună parti di eali. Alti fură confiscate fără acti. Protili instituții a statlui kinduriră tru aesti casi tu ma marea cali ditu căsăbă iu easti și muzeulu a nostru. Aflămu tu Biblioteca a Congreslui American ună carti di tilefunu a Călărașlui ditu 1959 iu calea avea numa “7 brumaru” și tu ea avea tricuti tuti instituțiile. Dupu unu kiro, cathi instituție ș-anălţă unu altu scamnu, alţu sediu și aesti casi armasiră ca pondi neise nimirimitisiti. Avem dimecu ună nimirimitiseari ditu añilli 1941-1941, ună nimirimitiseari ditu 1947-1948, aţea ditu 1959-1960, și tuti aesti casi s-asparsiră aoa şi aclo cu treaţirea-a kirolui, tu născănti locări.”
Misuhorea istorică a Călărașlui s’azvurnuea dinintea-a ocliloru și di itia că avea ună cabaia ftuhie tu aţelu kiro. Deapoa ceareia ti aspărdzeari a căsăbălui va s’hibă ayuñiusită di itia a unăllei taxirati tu fisi: cutreamburlu di locu ditu 4 di marţu 1977. Florin Rădulescu. “Spunerli a născăntoru oamiñi cari bănară atumţea spun că multi eara cu citia guvisită nica şi arudzinată di ploaie, cu şoariţ tru eali, nu s’băna tu eali, ti niufiliseari eara. Ma ghini spusă, lipsea investiț păradz tră s’poată s’hibă ufilisiti. Nkisinda di la aesta și di la vrearea-a regimului ta s’analţă ţiva nău nu putu s’hibă di căuli demolarea ică aspărdzearea. Aoa, tu misuhori, alănciră ti prota oară dauă blocuri tră specialiștilli englezi cari viniră s’bagă pi cicioru di lucru dauă combinati, unu di celuloză și carti, alantu ti părmătii di construcții. Multu kiro, pi loclu a magazinlui universal, avea ună casă veaclle cari atumţea eara cănăscută cu numa “Clublu englez” di itia că eara urdinată ma multu di englezi. Vini deapoa cutrimburarea-a loclui ditu 1977 cari li stulţină aproapea tuti casili veclli și aestă eara oara anda s’nkisi cu demolărli, neise aspărdzearea a casiloru. Și ași s’agiumsi că maş aestă casă tru cari himu tora s’hibă anvărtuşită şi s’armănă ncicoari.”
Alăxearea urbanistică a Călărașlui tricu pritu ndauă sticuri di oară di ma marea simasie. Aţeali cari avură impactul nai cama mari eara ditu secolu 20.
Autoru: Steliu Lambru
Armânipsearea: Taşcu Lala
