Literatura armâneascâ
“Numirlu a ânvitaţloru a noştri care s-aibâ unâ idhei, ş-nicâ s-dzâtemu, ti literatura dialectalâ, easti dipu n’icu. Aproapea ca poţ sâ-l’i misuri pi dzeadziti.
Ânviţaţ cari cunoscu literatura xeanâ cu tuti minutişurli,nu s-pidipsirâ ici niţi macari s-şuţâ frandzâli la unâ carti ngrapsitâ pi dialectu.Tru tratatili di istorie a literaturâl’iei românâ niţi un zbor ti literatura dialectalâ armâneascâ, ca cum aestâ niţi nu easti”- ngrâpsea la anlu 1940 Sterie Diamandi, tru ahurhita a capitolui mutrinda literatura armâneascâ dit cartea a lui “Oamin’i ş-aspecti dit istoria a armân’iloru”, tipusitâ Bucureşti la anlu 1940.
Di atumţea tricurâ cama di 60 di an’i, iara literatura armâneascâ nica armâni unâ dumeni nimutritâ aproapea ici tru literaturli balcaniţi ş-romaniţi. Prica spiritualâ a unâl’iei farâ ţi va s-intrâ tru patrimoniul european, ş-caţe nu, universal easti nica ş-adzâ alâsatâ diunâparti ş-cu chirolu easti piricl’iu s-nu mata hiba adavgatâ şi s-hibâ agârşitâ ti daima.
Maca literatura folcloricâ armâneascâ fu studiatâ di cercetători andicra di aţea daco-româneascâ ş-balcanicâ, literatura cultâ armâni dipu agârşitâ.
I
Amintarea a literaturâl’iei cultâ armâneascâ fu ândrupatâ di dişcl’idearea a protilor şcoli româneşti tru horli ş-casabadzl’ii armâneşti tru Amirăril’ia Ânturţeasca. Di aoa işirâ proţl’i anviţaţ armân’i , care chiro di ma multu di 50 di an’i tipusira jurnali, revisti, almanahuri ş-calendari ti connaţional’i a lor.Tru frândzâli a lor vidzurâ lun’ina a stampâl’iei pi ninga creaţii folcloriţi ş-creaţii orighinali.
Prota publicaţie di aestâ turlii fu “Fraţila întru dreptate”, a curi prot numir işi la 22 di marţu 1880 Bucureşti.
Tru ahurhitâ literatura armâneascâ avea un caractir didactic ş-di propagandâ naţionalâ`, iara nâscânţâ di aeşti proţ scriitori armasirâ maş tru scara ma n’ica di versificatori ica gazetari, cum furâ Andrei Bagav, I.Arginteanu, Iotta,etc. Protlu autor cari agiumsi cunuscut easti Mihail Nicolescu, autorlu a poeziil’iei “Sclavlu”, cari, bâgatâ pi noti cunuscu unâ mari arâspândeari tru comunitaţli armâneşti cu numa: “Spuni-n’i bre gione”
La anlu 1888, Costa Belemace tipusi tru revista “Macedonia” poezia “Dimândarea pârinteascâ”, cari, tru şcurtu chiro agiumsi unâ alithia “Marseillaise” a armân’iloru. Ea l-feaţi avdzâtu ş-nimuritor pi poet care agiumsi s-hibâ luyursitu trubadurlu naţional a armân’iloru.
Pârinteasca dimândare
Nâ sprigiurâ cu foc mare,
Fraţ di muma şi di-un tatâ,
Noi Armân’i di eta toatâ.
Di sum plocili di murminţâ
Strigâ a noştri bun’i pârinţâ:
“Blâstem mari s-aibâ-n casâ
Cari di limba lui si-alasâ.
Care-şi lasâ limba lui
S-lu ardă pira focului,
Si s-dirinâ yiu pri loc,
Si-li si frigâ limba-n foc.
El n- vatra-li pârinteascâ
Fumealia s-nu-ş hâriseascâ;
Di fumeli curun’i s-nu başe,
Nat -n leagăn si nu -nfaşe.
Care fudze de-a lui mumâ
Şi di pârinteasca-li numâ,
Fugă-li doara Domnului
Şi dulţeamea somnului!”
Prit acriştearea a numirlui di tipuseri armâneşti tru decheniili ţi vinirâ tinira literaturâ armâneascâ cultâ avu câbilea sâ s-arâspândeascâ şi s-agiungâ cunuscutâ tru comunitâţli armâneşti. Alti publicaţii armaneşti dit aţel chiro eara “Gazeta Macedoniei”(1897-1901), “Revista Pindului” (1898-1899), cumândusitâ di marli poet clasic armân Nuşi Tulliu, tru cari ş-tipusi multi di poeziili a lui.Tru ahurhita a secului XX işirâ ş-alti revisti: “Fraţil’iia”, cumândusita di Nicolae Batzaria (1901-1902), “Lumina”, care işi Bituli (1903-1908), tipusitâ di corpul didactic ş-biseriches-cu, “Graiu bun” (1906), cumândusitâ di scriitorlu armân Marcu Beza, “Lilicea Pindului”(1910-1911), “Peninsula Balcanică”, “Flambura”, care s-tipusi Sârunâ (1912-1914) ş-multi alti cari, di nispetea a condiţiilor finaciari slabi, nu puturâ s-iasâ chiro cama lungu.
S-tipusea ma multu ,poezie, ama ş-prozâ şcurtâ. Apostol Carafoli,profesor Ianina are scriatâ ş-dauâ piesi di teatru: “Piruşana” ş-“Furl’ii”, iara C.Cosmescu feaţi ma multi adaptări dupa Moliere, tute aeste producţii dramatiţe hiinda giucati pi sţeni andreapti tru sculiili dit Machidunia istoricâ.
Tru chirolu di la bitisita a secului XIX ş-pân di doilu polim mondial işi tru migdani una pleiadâ di scriitori armân’i luyursitâ ca bârnul a clasiţlor.
Dit aeşti l’i-aduţem aminte Nuşi Tulliu, Marcu Beza, Nicolae Batzaria,Tache Caciona,George Murnu,Nicolae Velo, Zicu Araia,Ion Foti,Vasile Papa Ianuşi ş-George Ceara. Nâşi s-amintarâ ş-tricurâ ficiuramea tru horli armâneşti di la sud di Dunâ, cunuscanda di aproapea folclorlu, bana di cathe dzuuâ, idealurli naţionali ş-evenimentili ligati di istoria a armân’iloru.
Una parti di nâşi: Nuşi Tulliu, Nicolae Batzaria, Marcu Beza,ş-alţâ ngrâpsirâ ş-pi limba româneascâ, fârâ ama s-agiungâ la idyia scarâ artisticâ cu aţeali ngrâpsiti armâneaşti.
Una excepţie fu George Murnu, care amintă un loc ahoria tru literatura româneasca prit striduţerli fârâ pareacl’i tu literatura mondialâ a epopeilor homeriţi “Iliada” ş-“Odisseia”. El easti ş-autorlu a muşatâl’iei poezii “Picurar-lu”, cari nâ aduţi dininti unâ ntreagâ lumi ş-dişteaptâ tru suflitlu a cathi unui armân nostalghia a unui paradhis ţi chiru.
Tu albe, cu palasca-n brân,
Câciula tut pi frâmte,
Eu dit zâmane n’i-escu armân
Şi picurar di munte.
Tâmbarea n’i-easte casa mea,
Fumeal’ie n’i-am cupia,
Tilefi bana-n’i dau trâ ea
Şi ea n’i-da banâ a n’iea.
……………………………….
Perlu-n’i si mutâ, arâd ş-ţân
Câciula mea pi frâmte;
I-un cântic bana-n’i di Armân
Şi picurar di munte.”
Themili a literaturâl’iei armâneascâ cultâ suntu aţeali amintati dit condiţiili speţifiţi di bana, dit istoria frimtatâ a armân’ilor, zugrâpsinda muşuteaţa a locurlor armâneşti, zânăţli di adeti (picurari, cârvânari, tihniţ), alumta trâ pâstrarea a identitatil’iei naţionalâ anamisa di multilii etnii cu sinferuri disuidusiti dit Bal-can’i, acl’imânda la apârarea a limbâl’iei strauşeascâ, icâ plâmsirâ xinitia.
Un loc importantu acaţâ lirica eroticâ ş-poezia di hazi.Tra s-exemplificămu va nâ dânâsimu la Nida Boga, scriitorlu cu nai ma lâryuria operâ ,cari ngrâpsi unâ ntreagâ epopee tru stihuri, cari are la thimel’iu bana ş-zânăţli a armân’iloru. Easti zborlu ti “Voscopolea” tru care autorlu ânyiadzâ, tru ma multu di 150 di soneti imaghinea a pulitiil’iei armâneascâ thimil’iusitâ di picurari ş-cari agiumsi unâ alithia vatrâ di culturâ ş-civilizaţie urbanâ, tru chirolu di nai ma mari dezvoltari, unâ “Ţitati di lun’inâ”.
“Biseariţile şaptidzăţ ş-binăile
Cu frâmtea di mirmer pitrundu norlu;
Lu-ntreaţe canda di carşi Tomorlu
Academia Nauă cu sărăile.
Mitropolea e ş-năsă nă pălate,
Deadun cu aţea ti urfăname casă,
Spitalu-n ţer s-agiungă nu alasă
A pulitiilei uminitate.
Ş-cu stampa pot armân’ili si s-alavdă,
Că soaţă ni Athina nu u are,
Tu xinitie grailu -a lor va s-avdă.
Tuţ emburli când yin dit xeane părţă
Ti a voşopolean’ilor lun’inare
Aduc sfinduchi ămplini şi cu cărţă
Ti jali, multi dit scrierli a autorlor armân’i anamisa di aţeali dauâ polimi mondiali armasirâ tru manuscris, ica fura tipusiti, tru aţel chiro tru revisti cari urdina puţân. Easti chirolu cându Tache Papahagi, cunuscutu lingvistu di farâ armâneascâ tipusi tru Românie pi nâscanţâ di scriitorl’ii armân’i tru colecţia “Biblioteca Naţionalâ a armân’iloru”, dupa ţi, tut elu, tru 1922 avea tipusitâ unâ Antologhie armâneascâ” tru care avea scrierli a nai ma mărlor scriitori armân’i di atumţea.
Daua hopâ a literaturâl’iei armâneascâ cultâ ahurheaşti dupâ doilu polim mondial ş-neadzi nâinti pânâ tru dzua di azâ. Reprezentanţâl’i a nalilor bârni di scriitori armân’i s-toarnâ la vecl’ili themi dit unâ perspectivâ cama avutâ tru metafori ş-cu unâ ma mari tehni a ngrâpsearil’iei, hiinda ma expresivi ş-ma interiorizati.
Tru chirolu di dupâ doilu polim mondial scrierli tru versuri ş-prozâ a multor autori armân’i armasirâ unâ literaturâ di saltari, câţe armân’il’ii agiumţâ s-bâneadzâ tru stati balcaniţi ahoria, nâscânti di eali cu cumânduseri dictatoriali nu puturâ s-li tipuseascâ. Unâ catandisi niheamâ ma bunâ avurâ scriitorl’ii armân’i dit Românie.
Aşi, la anlu 1975 videa lun’ina a stampâl’iei Antologhia di liricâ armâneascâ” ândreaptâ di Hristu Cândroveanu ş-dupâ doi an’i “Antologhia di prozâ armâneascâ, di idyiul autor, iara la anlu 1985, işi marea antologhie “Un secul di poezie armâneascâ”,ândreaptâ di Hristu Cândroveanu ş-Kira Iorgoveanu, tuti aesti avânda ş-transpuneri pi limba românâ. Unâ parti dit autorl’ii armân’i dit Românie ş-tipusira scrierli la Editura LITERA di Bucureşti , pi paradzl’ii a lor.
Tru aesti antologhii, pi ninga autorl’ii clasiţ aflăm ş-reprezentanţâ a literaturâl’iei armâneascâ moderna: Nicolae Caratanâ, Constantin Colimitra, George Perdichi, Atanasie Nasta, Ioan Cutova,Teohar Mihadaş, Costa Guli, Hristu Cândroveanu, Zahu Pana ş-doi tiniri poeţ contemporan’i Kira Iorgoveanu ş-Vasile Tode.
La anlu 1985 , unâ parei di armân’i cari bâneadzâ tru diaspora apufusi s-tipuseascâ prota revistâ armâneascâ di largâ arâspândeari, care avea tru scupo pâstrarea ş-acriştearea a grailui armânescu, darea di curaiu a literaturăl’iei armâneascâ ş-bâgarea a aiştei tru urdinarea a acsiilor culturali europeani. Easti revista ZBORLU A NOSTRU cari iasi Freiburg, tru Ghirmanie,hiindalui editata di prof.univ.V.Barba .
Yinearea la puteari a nalilor democraţii tru aţeali di ma nâinti state comunisti dit Balcan’i, fu ahurhita ali unâ nauâ etapâ tru dezvoltarea a literaturâl’iei armâneascâ prit acriştearea a numirlui di publicaţii pi armâneaşti: DESTEPTAREA, DIMÂNDAREA, ARMÂNAMEA, BANA ARMÂNEASCA, RIVISTA DI LITERATURĂ ŞI STUDII AROMÂNE, MINDUIAREA ARMÂNEASCÂ, tru Românie, FENIX, GRAILU ARMÂNESCU, ARMÂNA MACHEDONA, tru F.R.I.Machidunia, FRAŢILA tru Ar-binişii, ş-LUN’INA tru naua Iugoslavii.
Tru idyiul chiro furâ adrati ş- ma multi edituri speţializate tru literatura armâneasca: CARTEA AROMÂNA tru S.U.A, Editura a Fundaţiil’iei “DIMÂNDAREA PARINTEASCA” tru Românie, Biblioteca Naţionalâ Armâneascâ tu R. Machidunia ş.a.
Tru aesti revisti ş-la aesti edituri fura tipusiti creaţii literari nu maş a scriitorlor clasiţ ş-modern’i ama işira tru migdani ş-numi nali, reprezentanţâ a bârnilor ma tiniri ş-a aţilor cama tricuti, cu mirachi ti acriştearea a grailui armânescu, sa spunâ cari suntu nâşi şi spiritualitatea tru care s-amintarâ.
Ţicara prit tematicâ literatura modernâ ş-contemporanâ armâneascâ nu poati sa s-disfacâ di dip di paradhislu chirut tra daima a banâl’iei picurareascâ, prit forma ş-turlia di ngrâpseari, prit dimensiunea filozoficâ ş-di mutreari cătrâ nuntru, aestâ caftâ s-agiungâ tru idyia scarâ a acsiil’iei cu alanti literaturi a lumil’iei.
Un reprezentantu di frâmti a bârnului di poeţ modern’i armân’i easti Atanasie Nasta,autorlu a poeziil’iei “Antribarea picurareascâ”, unâ di nai ma muşatili ţi furâ scriati pi armâneaşti.
“Nă liarta – Doamne, aestă -ntribare
Ţi nă cărti nă noapte-ntreagăn yis:
Când aruiesc cupiile di n’ilioare-
I ma muşat la tine-n paradis?
Nă avră cu an’iurizme ca di-nveaste ,
Ca nă harauă dulţe nă pitrunde –
S-birbili cântă! O, Doamne,
Paradislu a tău macă nu easte
Un ţer ma limpid ca ună hăryie,
Surin cu izvure ş-cupii di oi,
Cu munţ analţ , ca tru Machidunie –
Ahtare un paradis nu e tră noi!
Scriitorl’i armân’i di azâ ngrâpsescu ma multu poezie, nâscanţâ di nâşi hiinda ş-autori di proza.Dramaturghie armâneasca contemporanâ ngrâpseaşti Ilia Colon’ia dit Arbinişie.
Poezia contemporanâ armâneascâ adunâ ma multi bârni; di la cunuscutlu scriitor Teohar Mihadaş, Matilda Caragiu Marioţeanu, Afrodita Toţili reprezentanţâ a bârnului cama tru ilichie, pân di dip tinira Tania Verioti. Anamisa di aeşti, poeţl’i amintaţ tru daua giumitati a alushtui secul: Kira Iorgoveanu Manţu, Vasile Tode, Sirma Guci, Vanghiu Zega, Vanghea Mihani Steryiu,Clodiana Zguri, Santa Djica, Dina Cuvata, Mihai Prefti, Spiru Fuchi,
Ilia Colonia, George Vrana, poeţ armân’i dit Românie, FRI Machidunia ş-Arbinişie. Videm cumu s-ncl’iagâ alithia şcol’i di poezie tru aesti vâsilii balcaniţi ,cathi unâ di eali agiutânda la amintarea a nâscâtor boţ nali tru lirica armâneascâ. Unâ di nai ma aleaptili boţ easti aţea al George Vrană:
“Portu tu mini nă lumi aleaptă,
Chirută tu hauă di suflit,
Murmint surupatu .
Portu tu mini yisi-ngrupati
Nădiili zgrumati
Zghicuri di jali –
Curmati di apală duêmană!
Portu tu minină lumi ca moartă
U port cum Ðş poartănă mumă
Vleatlu-l’i i la groapă…”
A câ proza easti un ghen literar ma puţânu ufilisitu di scriitorl’i armân’i di azâ ş-aua avem numi care prindi s-hibâ adusi aminti.
Cola Fudulea ngrâpseaşti poezie, texti di cântiţi, memorialisticâ ş-ari mari hari ti proza şcurtâ. Schiţili a lui umoristiţi lu fac s-hibâ luyursit un alithia Caragiale a armân’ilor. Nustimada a dhialoglui, ironia cari nu din’icâ, buna cunuşteari a mentalitatil’iei di adeti a armân’ilor dit bârnili cama tricuti, cari di multi ori acaţa polim cu lumea modernâ da sari ş-pruspiţâmea aluştor schiţi.
Un altu prozator multu interesantu easti Ilie Ceara care ama anvâleaşi ma multi dumenii tru scrierli a lui: microromani, schţi umoristiţi, aduţeri aminti, ama ş-prozâ fantasticâ di multu bunâ calitati.
Lu-alâsămu tru bitisitâ Teohar Mihadaş, poet ş-prozator, scriitor avdzât tru literatura românâ contemporanâ, care scrie ma multu pi limba românâ. Ţicara câ tru nai ma multili dit romanili a lui acţiunea s-dizvârteaşti ma multu tru Românii, mentalitatea armâni aţea armâneascâ, iara nostalghia a locurlor iu s-amintă arupi di ahânda, muşuteaţa a locurlor di aoa diştiptânda daima tru suflitlu a lui imaghini di aclo, dit munţâl’i a Pindului.
Ia, tru puţâni zboarâ ţi easti literatura armâneascâ di aieri ş-di azâ. Ţicara câ pânâ tora maş ândauâ edituri tipusescu literaturâ armâneascâ, iara alti editări s-fac maş prin buna vreare a nâscântor sponsori., literatura armâneascâ nica bâneadzâ, iara scriitorl’i armân’i nica ngrâpsescu. Ş-poati, cari ştii, cariva, iuva va s-ânveaţâ ş-di aestâ literaturâ, fârâ di cari literaturli balcaniţi ş-aţeali romaniţi armân cama oarfăni.
România Internațional, 07.02.2013, 10:23
