Român’il’i di nângă noi – profesor Cristina Lupu, din Republica Moldova

Chentrul trâ jurnalism indepemdentu are întră proiectile a lui şi îndauă dedicate a profesorilor din Republica Moldova. Dispre aeste proiecte Mara Popa îl’i câftă a li doamna profesor Cristina Lupu, director di programe în cadrul a Chentrului trâ jurnalismu independentu sâ spună un zbor cama saghlame.

Marius Tiţa, 02.02.2019, 01:21

Cristina Lupu dzâse: – “Lucrăm cu profesoril’i din R Moldovsa di anulu trecut. Vrem să implementăm aclo un proiectu, pi care-l faţim în România şi care-şi propune să-l’i înveaţă pi profesori cum să includă elemente di educaţie media în materia pi care u preda el’i la classă, indiferentu di ţi preda el’i aclo. Dip şi la chimie, di exemple, poţ sâ faţ exerciţii care să-ţ dezvoltă minduirea critică. Să badz întrebări mai eficiente, să vedz cum agiundzâ la soluţia corectă. Să verifiţ sursile di iu ţâ adun’i informaţia. Tru programulu pi care tamam lu avem bitisita, noi sperăm să mai avem ună continuare. Fură 16 profiluri. Proiectul care si bitisi tora di puţân chiro easte faptu în parteneriat cu Asociaţia a Presâl’ei Independenta, di Chişinău. Shi, în proiectul aestu avem lucrată cu 16 profesori. Numirulu easte m’ic, di aform’ia că el caftă un efortu baia mare, trâ aţel’i implicaţâl’i, profesoril’i nu partiicipâ maşi la un cursu (şi, gata, ş-li bitisiră sărţin’ile). El’i au participată la ună şcoală, di toamna trecută, în România, iu înviţară cum funcţioneadză mass-media, ţi easte mass-media, cum să introducă educaţia mass-media la clasă, şi apoia lucrară catheun di el’i într-un program di mentorat, tru care experţâl’i din România au discutată cu el’i tră catheun pas, care sunt metodile ţeale mai bunile, care sunt exerciţiile, cum pot să-şi desfăşoară activitatea la clasă. Apoia, fum la el’i tra s-videm cum fac aesta, şi fum tru şcol’iurile tru care predăm, îl’i observăm la clasă, avum m’iţ activităţ cu elevil’i. Activităţâle din proiectu sunt mai complexe şi di aţea aform’ie nu vrum să lucrăm cu un grup multu mare di profesori. Tamam di aform’ia că vrem să-l’i înviţăm că nu easte u proiectu care si bitiseaşte cându si bitisiti proiectul, ama că easte unâ deprindere, un înveţu, ţi va-l, ică va u practiţ întreaga ta banâ di profesor.”

La întribarea a li Mara Popa, desi fu una experienţă extrem di interesantă şi trâ membril’i a Chentrului nu maşi trâ profesori, intervievata, Crisitna Lupu turnă zborulu că:

“Fu extrem di interesantu să m’eardzim să-l’i videm la el’i tru şcol’iuri. Shi, aclo vidzum relaţia lor directă cu elevil’i, cu cilimean’il’i a lor, şi putum s-videm cât di multă vreare şi cât di multă pasiune bagâ oamin’il’i aeşti tra sâ-l’i facâ pi cilimean’i s- achicâseascâ lumea di-n vârliga a lor. Unil’i di el’i predaa di la clasa ţea mai m’ica până la ultima clasa di ghimnaziu, echivalentul a clasâl’ei a naua, la noi. Lipseaşte sa-şi adapteadză metodile di predare trâ toate grupile aeste di vârstă. Lucru care a m’ia îm’i pare un lucru remarcabil şi multu greu.”

Mara Popa aduse aminte că doamna Ioana Avădanei, care si aaflă tora la Chişinău, şi care easte soaţa, colegă cu interrvievata, doamna Cristina Lupu, şi ca, alidzem zboarâle a li Mara Popa, “să erealizăm ună emisiune dispre experienţa pi care u amintat tru chirolu aestua, ţi feaţit aestu proiectu cu profesoril’i din Republica Moldova.

Cristina Lupu are speranţa ca aestu lucru va să si poată: “Cu harauă! Escu convinsă că Ioana poate s-v’ină cu informaţii mai nale dispre ţi mata are adrată la Chişinau.”

Autor interviu: Mara Popa

Enciclopedia RRI: Cultura Cucuteni

Ună di aţeale mai impresionantile culturi neolitiţe easte cultura Cucuteni-Ariuşd-Tripolia care si (în)tinde pi ună suprafaţă acâţată/cuprinsă întră nord-estul a Româniilei, Republica Moldova şi Ucraina di sud-vestu. Şi-u are loată numa di la hoara Cucuteni iundi, tru anulu 1884, si au descoperită primile vestigii/toară arheologhiţe. Caracterizată di ceramica superbu pictată, cultura Cucuteni easte datată în varliga a anului 4800-4600 î.e.n. Denumiţ şi ”cucutenian’i”, oamin’il’i di atunţea si caracteriza printr-un mod di bană sedentar. Si ocupa cu avinătoarea, agricultura, pescuitul, zânaţâle casniţe, exploatarea a saril’ei şi comercializarea a l’ei.

Lăcrămioara Stratulat easte directorulu a Complexului Muzeal Moldova di Iaşi care găzduiaşte Muzeulu di Istorie a Moldovâl’ei care expune piese reprezentative a culturâl’ei Cucuteni. Ea nâ feaţe ună şcurtă introduţire în cultura celebră în toată lumea: “Splendida şi valoroasa şi trâ ciudie ţi easte cultură Cucuteni easte ună cultură neo-eneolitică di-tru istoria a Europâl’ei, easte ţea mai valoroasă cultură din Europa şi nu u spunem noi, ţel’i din România. Easte ună cultură anterioară a mărilor piramide, easte anterioară a culturâl’ei miceniană. Ceale mai vecl’i artefacte au ună vecl’ime di 6500-7000 di an’i. Nu easte puţăn macă si nâ minduim la ţea ţi easte remarcabil la ea, adică splendida pictură arămasă aproapea intactă di punctu di vedeare coloristic. Mai avem ninca multe seamne di întrebare asupra a liştei cultură.”

Geografia oamin’ilor di aoa şi îndauă m’il’e di an’i eara didip altă, spaţiul imaghinat di el’i diferea fundamental dea ţel pi care nâ-l imaghinăm noi. Tru acest sensu, semnificaţia di cultură nu eara limitată dea ţea ţi achicâsim noi ază pri-tru termenulu modernu. Lăcrămioara Stratulat dzâţe: “Ca iţe cultură arheologhică ea are ună arie di arhiusită, ună arie di maximă dezvoltare şi ună parte finală. Aria di început/arhiusită easte în zona Moldovâlei şi tot aoaţe easte aria di maximă dezvoltare, în toată Moldova, de dincoaţe şi de dinclo di Prut. Ultima parte di dezvoltare a liştei cultură easte în partea ucraineană. Amu şi 7000 di an’i nu exista aeste graniţe, aeste ţări şi poate că va hiba un elementu în plus ca atunţea cându zburâm di cultură să subliniem faptul că ţel mai importantul lucru easte valoarea şi nu graniţile administrative a unui stat care, ama, lipsescu respectate.”

Ună dia ţeale mai importante aşedzări din România ale cultură Cucuteni easte hoara Poduri di-tru judeţul Bacău, tru estul a Româniilei. Aoa si descoperi tru 1979 un bogat/avut sit arheologic ţi conţâne case/locuinţe, une-alte/hâlăţ, depozite di provizii, cheramică pictată, statuete şi ună moară. La Poduri fură aflate mări depozite di cereale/v’ipturi, într-ună locuinţă fura descoperite 16 depozite. Fură descoperite, în diferite niveluri, construcţii de chirpici/tule maşi uscate la soare di forma a unor cutii cu suprafaţa di un metru pătrat şi muri analţâ di 45 di centimetri. Moara easte ună construcţie în care si aaflă 4 silozuri di formă tronconică, analte di aproximativ 1,10 metri, pruvedzute cu ună capache şi ună răsuflătoare. În momentul a descoperiril’ei eara mpline ca vâră ună treime cu cereale carbonizate. Silozurile eara specializate, doauă di eale conţânea în special ordzu, în timp ţe alante doauă conţânea gârnu. În apropiarea a ţilor doauă silozuri si aaflă ună construcţie di formă pătrată în care eara aşedzate 5 râşniţe trâ chisare gârnuţă, 3 mai mări şi 2 mai m’iţ. Eale eara fixate în socluri de lut/di loc galbin îmvopsite tru albu. La colţul a construcţilei eara un jgheab/ună chiunghe pri-tru care si evacua măţinătura. Easte ună dia ţeale mai vecl’i mori din Europa di sud-est.

Lăcrămioara Stratulat spune ama că specificulu cucutenian fu aţcel ali cheramică excepţională şi ali măsturlâche a artiştilor: ”Easte ună cultură care si (în)tinde pi 360.000 di kilometri pătraţ, absolut mare di mare, pi un teritoriu thiriu trâ aţeale timpuri, cu faze şi subfaze di dezvoltare, ama ţi are ca hir roşu, ca elementu comun aestă splendidă pictură realizată hibă în motive meandriţe, spiralate, hibă în motive geometriţe, depinde/aspindzuură di faza di dezvoltare la care noi nâ referim. Specialiştil’i mutriră să da ună explicaţie a ţilor motive şi să pitrundă în mentalitatea a cucutenian’ilor, aţea ţi easte multu greu trâ noi să nă xanaturnăm într-ună perioadă ahât de îndipărtată di chiro. Putem maşi să afirmăm că avea mare mirache trâ lucrul muşat şi mări artişti, macă el’i putură să exploateadză oxidzâl’i pi care îl’i afla într-ună zonă di aproape di el’i. Cheramica easte prelucrată aproapea perfectu, nu la roată că di mână. Care ţi s-hibă vas cucutenian poate să si giuură că easte faptu la roată, perfecţiunea easte multu aproapea di măiestria a masturului cucutenian. Îl’i numim artişti, îşi picta până şi ciubana cu care mâcaa.”

Cucutenian’il’i lucra, si ruga/fâţea rigeaie, avea ună bană di familie şi una cotidiană. Cultura lor easte ună manifestare a omului a cui creativitate fu, în iţe epocă, trâ mirache, iar artefactile a lor care nâ au parvenită/agiumtă la noi, zburăscu singure di lumea de atunţea. (Şt.B)

Autori: Marius Tiţa, Steliu Lambru

Armânipsire: Hristu Steriu