Dimitrie Cantemir

2023 fu apufusitu, tru, România, anlu Dimitrie Cantemir. S’umpu 350 di añi di la amintarea și tamamu 300 di añi di la moartea a marilui cărturar, cari fu și domnitor ali Moldovă. Neise, Dimitrie Cantemir s-amintă ca hilliu a domnitorlui ali Moldovă, Constantin Cantemir, aleptu di kiheadz tra s’lă hibă domn, cându Dimitrie avea maş 12 di añi.

Pisti alță doi añi, Dimitrie easti pitricutu Istanbul, ca ună garanție tră dumnillea al afendă-su, ditu Moldova. Yini la tron, tru 1693, cându aestu moare iara Dimitrie avea maş 20 añi. Domnitorlu avu și un frate ma mari, Antioh, cari fu și el domnitor tru Moldova și ostatec la Istanbul. Agiundzi diznău domnitor tru 1710, cu andruparea a turţăloru, pi cari îlli cunuștea multu ghini, ama, ti şcurtu kiros’faţi suţată țarlu Petru aţelu Marli, tru alumta aluştui cu turtălli. Victoria a otomañilor la Stănilești, tru 1711, li curmă planurli a țarlui și îlli bagă zori a domnitorlui ali Moldovă, Dimitrie Cantemir, s’fugă exilu, tru Rusia. Iu armasi 12 di añi, până la moarti, fără s’toarnă vărăoară tru Moldova. Tăş tru 1935, oasili a lui suntu adusi la Iași, di marli istoric Nicolae Iorga, și arihătipsescu tru bisearica "Trei ieararhi", ctitorită di Vasile Lupu. Ama nu faptele di arme I aţeali politiţi alăsară toru pritu Dimitrie Cantemir ti posteritati că angrăpserli a lui. Tru kirolu a sejurlui forțat la Istanbul, ditu kirolu adolescențăllei, Dimitrie Cantemir demonstră un mari sinferu tră istorie și cultură. 

Tru minduita ta s’hibă părăstisitu tu harea di domnitor s’cundilleadză ti năsu că fu antropolog, lingvistu, istoric, filozof, compozitor, cartograf, scriitor, geograf, orientalist și politician. Istanbul nica s’vedu mururli a casillei iu şidea prințul atumţea, tru kirolu a sejurlui a lui ca zălog tră tiñia alu afendă-su, domnitorul ali Moldovă, Constantin Cantemir. Tru idyiulu mediu s’cundilleadză contribuția a lui la constituirea și dizvoltarea a muzicăllii și muzicologiillei ditu Turchia. Marea a lui operă, ama, va s’hibă ngrăpsită dupu ţi fudzi ditu Moldova, azvimtu di turţă, tru Rusia protectorlu a lui, atelu ti cari spunea aleaptă tiñie, țarlu Petru aţelu Mare. Agiumsi membru al Acadimie ditu Berlin, tră cari ngrăpsi "Discriptio Moldaviae" și "Istoria moldo-vlahă", dauli ngrăpsiti tru latină. Studiile a lui publicate spunu mari sinferu tră ma multi domenii. Ase, ngrăpseaşti "Istoria ieroglifică", "Istoria creaștirillei și discreastirillei Curtillei otomane", "Sistemul religiillei mahomedane", "Interpretarea naturală a monarhiilor" - scrise tuti tru latină, "Cartea științei muzicăllii" - tru turcă. Nai ma importantă scrieri a lui easti lugursită "Hroniclu a vicllimillei a româno-moldo-vlahilor", scrisă tru latină și apridusă ună ş-ună tamam di autor, tru română. Iruşi, cărțăli a lui ahuhrhescu s’hibă apridusi tru ma multi limbi xeani, agiungu accesibile erudiților epocăllii a curi lă pripuni expertize și observații di profunzime. Fu apreciat di lumea rusă al Petru aţelu Mare și iluminismul vest-european a ţilui kiro. Scrierli a lui ciudusescu pritu amploarea fenomenelor tratate ama și pritu ahăndusimea analitică. Cunuscu și ngrăpsi tru ma multi limbi, tru română și latină, turcă și greacă, arabă și persană, rusă și germană. 

După azvindzearea, pi câmpul di alumtă, a proiectului progresist minduitu deadunu cu Petru atel Mare, domnitorlu-filosof s-trapsi tru lumea a cărțălor. Tru 1714, otomañii îl execută sălbatic pe Constantin Brâncoveanu, domnitorlu ali Valahie, doilu principat românesc. Cantemir și Brâncoveanu fură rivali pănu di mardzină, acă dolli videa cultură și civilizație yinitorul a popului român. După ţi nveaţă că turţălli alu căsăpiră pi Brâncoveanu și tuț hilli a lui, Cantemir akicăseaşti că numata va s’poată s’adară vără lucru ti văsilia a lui. Ditu aţea oară, turţălli pitrecu pi tronurile di la București și Iași domnitori di arăzgă greacă ditu măhălălu Fanar a Istanbulului, cari să spunea slujitori fideli ali Curti Otomane. Acă ortodocși cata cum și românii, fanarioțljlii instaureadză, kiro di un secol, un regim di sertă exploatare ali Moldovă și Valahie, tru favoarea a otomañilor și ti a loru gepi. Dimitrie Cantemir muri aoa şi trei secole, alăsânda ună impresionantă operă, scrieri adunate tru ndauă sfinduki, tru căsăbălu al Petru aţeli Mare, și pi cari pasionațllii cercetători români li aduc, preayalea-ayalea şi cu planu, sum luñina a tiparlui. 

Autoru: Marius Tiţa

Armânipsearea: Taşcu Lala